De gigantische planeet Jupiter
Foto: NASA

Jupiter is de vijfde planeet uit het zonnestelsel, gezien vanaf de Zon, en is ook de grootste planeet uit ons zonnestelsel. In tegenstelling tot de terrestrische planeten zoals Venus en Mars beschikt Jupiter niet over een vast oppervlak waardoor dit type van hemellichamen ook wel 'gasreuzen' of 'Joviaanse' planeten worden genoemd. In dit uitgebreid artikel leer je alles over de reusachtige planeet Jupiter.

Jupiter breekt op vlak van cijfers alle records en wordt door wetenschappers vaak als een 'mislukte ster' bestempeld. De functie van Jupiter in ons zonnestelsel wordt ook vaak onderschat doordat het gewicht van deze reusachtige planeet de planetoïdengordel stabiliseert waardoor de Aarde minder kans loopt op een inslag van een planetoïde. In december 1973 werd deze planeet een eerste maal bezocht door de Amerikaanse Pioneer 10 ruimtesonde maar Jupiter haalde in 1994 alle internationale nieuwsberichten toen de planeet getroffen werd door 21 fragmenten van de komeet Shoemaker-Levy 9.

Karakteristieken

Diameter: 142.984 km (equator)
Rotatietijd: 9,8 uur
Omlooptijd: 11,8 jaar
Afstand tot de zon: 778.410.000 km
Kleur: Rood, bruin en wit
Aantal manen: 63
Gemiddelde temperatuur: -121°C

Geschiedenis

De planeet Jupiter werd genoemd naar de Romeinse oppergod die in de Romeinse mythologie ook de god van de hemel en het onweer was. Bij de Babyloniërs kreeg dit hemellichaam de naam Marduk die één van de bekendste goden is uit Mesopotamië. In het oude Griekenland kreeg Jupiter dan weer de naam Phaethon en in China, Korea, Japan en Vietnam werd dit heldere object de 'houten ster' genoemd waarmee men verwijst naar de vijf elementen uit de traditionele Chinese filosofie.

Samenstelling

Ondanks het feit dat Jupiter volledig uit gas bestaat heeft deze reus in vergelijking met de andere planeten uit ons zonnestelsel de grootste massa. Binnenin deze gasreus bevindt zich een kern met een diameter van 14 000 kilometer die bestaat uit nikkel-ijzer en gesteente. Deze kern zou een temperatuur hebben van 25 000 K met daaromheen een ongeveer 40 000 kilometer dikke laag van metallisch waterstof en helium. Uit infraroodmetingen is ook gebleken dat Jupiter tweemaal zoveel energie uitzendt als dat de planeet absorbeert en wetenschappers vermoeden dan ook dat de oorzaak hiervan ligt bij de extreem hete kern. Jupiter wordt vaak een 'mislukte ster' genoemd want indien deze planeet 100 maal groter was geweest zou er kernfusie kunnen plaatsvinden. Hierdoor zou Jupiter dan een ster geworden zijn die wellicht deel zou uitgemaakt hebben van een dubbelstersysteem met onze Zon. Anderzijds is Jupiter dan weer te klein om een bruine dwerg te zijn. Dan had deze dertien maal de massa van Jupiter moeten hebben. 

Jupiter
De reusachtige planeet Jupiter - Foto: NASA

Atmosfeer & klimaat

Jupiter beschikt niet over een vast oppervlak en hierdoor is de grens met de atmosfeer moeilijk aan te geven. Wetenschappers gebruiken vaak als referentiepunt de hoogte waar de druk 1 bar bedraagt. Metingen hebben aangetoond dat de atmosfeer van deze gasreus voor 90% bestaat uit waterstof en 10% en helium. Daarnaast werden ook sporen van ammoniak, waterstofdeuteride, ethaan en waterdamp, fosfine, waterstofsulfide en ammoniumwaterstofsulfide aangetroffen die voor de rode, bruine en witte wolken zorgen in de atmosfeer van Jupiter. Het meest opvallende kenmerk aan de atmosfeer van Jupiter is ongetwijfeld de Grote Rode Vlek. Iets ten zuiden van de evenaar bevindt zich een grote rode vlek die al sinds het begin van de 18de eeuw waargenomen wordt. Deze vlek is een reusachtige storm die zelfs met telescopen te zien is van op aarde en tegen de wijzers van de klok draait. De wolkentoppen van deze gigantische storm zijn ongeveer acht kilometer hoger dan de omgeving en de Grote Rode Vlek is twee tot drie maal zo groot als onze planeet. Wetenschappers merkte op dat deze storm in 2004 ongeveer de helft van zijn grootte meer had als honderd jaar geleden. In 2006 werd een nieuwere en kleinere rode vlek ontdekt in de atmosfeer van Jupiter die gevormd werd door versmelting van drie kleinere witte vlekken. Deze 'Red Spot Jr.' werd inmiddels al verslonden door de nabij gelegen Grote Rode Vlek.

Baan & rotatie

De gemiddelde afstand tussen de zon en Jupiter bedraagt ongeveer 778 miljoen kilometer. Eén maal om de 11,86 jaar maakt Jupiter één omwenteling rondom onze ster en dit in een elliptische baan die een inclinatie heeft van 1,31° ten opzichte van de aarde. Door een excentriciteit van 0,048 varieert de afstand van Jupiter tot de Zon met 75 miljoen kilometer tussen het perihelium en het afelium. Van alle planeten in ons zonnestelsel draait Jupiter het snelst om zijn as. In minder dan tien uur maakt Jupiter één omwenteling waardoor de diameter van deze planeet aan de evenaar groter is dan de diameter tussen de polen. Door zijn positie in ons zonnestelsel en zijn enorme aantrekkingskracht heeft Jupiter de rol van 'stofzuiger'. In 1994 sloegen 21 fragmenten van de komeet Shoemaker-Levy 9 in op het zuidelijk halfrond van Jupiter waardoor wetenschappers voor het eerst getuige waren van een galactisch bombardement. Door deze inslagen, waarvan de grootste een kracht had van 250 000 megaton TNT, kon men meer leren over de atmosfeer van Jupiter.

Jupiter en aarde
De aarde in vergelijking met de gasreus Jupiter - Foto: NASA

Ringen

Net als bij de planeet Saturnus beschikt Jupiter ook over een ringensysteem dat bestaat uit miljoenen ijs en stofdeeltjes. In tegenstelling tot Saturnus zijn de ringen van Jupiter veel dunner waardoor ze moeilijker waar te nemen zijn. De binnenste ring (1979 J1R) is volgens wetenschappers vermoedelijk ontstaan uit losgeraakt materiaal dat afkomstig is van meteorietinslagen op de manen Metis en Adrastea. Deze ring is ongeveer 22 000 kilometer breed en bevindt zich op een afstand van 110 000 kilometer van het middelpunt van Jupiter. Daarnaast bevinden zich nog twee ringen rond Jupiter (1979 J2R en 1979 J3R) die zich op een afstand van 125.000 en 170 000 kilometer van het middelpunt van de gasreus bevinden. Zoals de namen van deze ringen al aangeeft werden deze pas in 1979 ontdekt door de Amerikaanse ruimtesonde Voyager 1.

Magnetisch veld

Het magnetisch veld van Jupiter is veertien maal zo sterk als dat van de Aarde. Men vermoed dat dit sterk magnetisch veld opgewekt wordt door zogenaamde Foucaultstromen (wervelstromen) die zouden veroorzaakt worden door wervelende bewegingen van geleidende materialen.

Manen

Galileo Galileï ontdekte in 1610 met zijn telescoop de vier grootste manen van Jupiter. Deze manen zijn vandaag de dag beter gekend als de Galileïsche manen en zijn zelfs al te zien met een verrekijker. Van deze vier manen is Ganymedes de grootste met een diameter van 5 262 kilometer. Callisto komt op de tweede plaats met een diameter van 4.821 kilometer waarna Io (3.643 kilometer) en Europa (3.122 kilometer) volgen. Ganymedes is niet enkel de grootste maan van Jupiter maar ook de grootste maan uit ons zonnestelsel. Elk van deze vier grote mannen hebben specifieke eigenschappen. Zo bezit de maan Europa een ijle atmosfeer van zuurstof en bevindt zich onder het oppervlak van ijs wellicht een oceaan van water. De maan Io is dan weer gekend voor zijn vele vulkanen die zwavel uitspuwen en Callisto is de maan met de meeste inslagkraters uit ons zonnestelsel. Naast de vier grote Galileïsche manen heeft Jupiter nog vele andere kleinere manen. Vandaag de dag kent men 63 objecten die een vaste baan rond Jupiter beschrijven waarvan 47 een diameter hebben die groter is dan 10 kilometer. In werkelijkheid zijn van al deze objecten slechts 16 erkend als 'maan' aangezien deze term gegeven wordt aan een hemelobject door de Internationale Astronomische Unie (IAU) na een reeks van procedures.

Jupiter en Io
Jupiter en zijn maan Io waarvan de schaduw te zien is op de wolkenbanden van Jupiter - Foto: NASA

Zichtbaarheid

Vanaf de Aarde is Jupiter vaak te zien met het blote oog als een heldere ster. Na de Zon, de Maan en Venus is Jupiter vaak het helderste object aan de sterrenhemel en enkel wanneer deze gasreus zich achter de Zon bevindt is deze niet waar te nemen van op Aarde. De bijna 12 jarige omlooptijd van Jupiter komt overeen met de twaalf constellaties uit de dierenriem. Hierdoor zal deze planeet zich telkens in een ander sterrenbeeld uit de dierenriem bevinden (in oostelijke richting) wanneer Jupiter zijn oppositie nadert.

Kris Christiaens

K. Christiaens

Medebeheerder & hoofdredacteur van Spacepage.
Oprichter & beheerder van Belgium in Space.
Ruimtevaart & sterrenkunde redacteur.